Prestiż i piękno w języku. William Labov

W większości zakątków świata istnieją odmiany języka, które uważa się za mniej prestiżowe niż inne. W anglojęzycznym świecie znanym przypadkiem jest AAVE (afroamerykańska odmiana języka angielskiego), która bardzo długo uważana była za gorszą odmianę angielskiego (zarówno pod względem gramatyczny, jak i estetycznym). Podejście do AAVE zostało jednak w dużej mierze zmienione (przynajmniej na gruncie świata naukowego) przez Williama Labova, ojca socjolingwistyki. W przeciwieństwie do wcześniejszych przekonań o tym, że AAVE jest po prostu zepsutą wersją standardowego angielskiego, Labov podkreślał, że AAVE jest samodzielną i pełnoprawną odmianą języka, której struktura i gramatyka niekoniecznie można oceniać w kontekście standardu. Labov zwracał też uwagę na ważny problem: negatywna ocena afroamerykańskiej odmiany angielskiego była zinternalizowana przez samych jej użytkowników. Krótko mówiąc, z powodu zewnętrznej, negatywnej oceny, sami użytkownicy AAVE zaczynali oceniać swój język negatywnie.

William Labov i inne podejście do języka

William Labov zauważył, że nauczyciele często nie posiadają systemowej wiedzy na temat regionalnych wariantów lub są do nich negatywnie nastawieni. W rezultacie każde odstępstwo od języka standardowego, wykładanego w szkole, jest przez nich postrzegane jako błąd i przypisywane lenistwu, niedbałości lub naturalnej skłonności dziecka do popełniania błędów. W ten sposób nauka standardu jest utrudniona i dodatkowo przeprowadza się ją kosztem własnego dialektu (społecznego lub regionalnego wariantu języka). Zdaniem językoznawcy rozwiązaniem tego problemu mogłaby być zmiana podejścia nauczycieli do niestandardowych odmian języka. Zamiast traktować regionalną wymowę jako defekt, nauczyciele powinni podkreślać, że dialekty i akcenty są również ważne i bogate jak standardowy język. Powinni uczyć dzieci rozpoznawać różnice w wymowie, gramatyce i strukturze między różnymi odmianami języka, a także wskazywać różne rejestry i konteksty, w których te odmiany są używane. W ten sposób można uczyć standardu z poszanowaniem dialektu czy regionalnego wariantu języka.

Kwesita polska

W Polsce również spotykamy się z pewnymi podobnymi kwestiami. Przekonanie o istnieniu tylko jednego poprawnego sposobu mówienia wynika z ideologii języka standardowego. Pojęcie to zostało wprowadzone przez Jamesa Milroya i Lesley Milroy w 1999 roku. Odmiany regionalne i niestandardowe warianty języka bywają traktowane jako niepożądane, śmieszne, niegramatyczne lub nieestetyczne; często wspomina się o tym, że pozostają poza normą wzorcową, nawet jeśli chodzi tylko o kwestie wymowy niektórych głosek (co nie wpływa na samą treść przekazu). Negatywne podejście do regionalnej wymowy często wpływa na to, jak język jest przekazywany w szkole: podręczniki mówią o normie wzorcowej jako tej pożądanej, nazywając elementy regionalne błędami lub elementami niepożądanymi w sytuacjach oficjalnych. Często rugowana jest wymowa regionalna, a uczniom przekazywane jest przekonanie, że tylko język standardowy jest właściwy i elegancki. To może prowadzić do utrudnionego nawiązywania więzi uczniów ze swoją regionalną kulturą językową oraz do braku akceptacji dla własnych, regionalnych sposobów wyrażania się.

Skansenizacja gwary

W kontekście języka i kultury, termin skansenizacja gwary odnosi się do zjawiska, w którym dana regionalna odmiana języka jest zachowywana w sposób celowo archaizujący lub folklorystyczny, przypominający pewne historyczne okresy lub tradycyjne style mówienia. Jest to pewnego rodzaju zamrożenie języka w pewnym punkcie czasowym, aby utrzymać go jako element dziedzictwa kulturowego. W podręcznikach języka polskiego często można znaleźć teksty prezentujące różne lokalne warianty polszczyzny. Niestety, czasami te teksty są ukierunkowane na właśnie taką skansenizację. Prezentacja tych wariantów w sposób skansenizujący może sprawić, że uczniowie będą myśleć o nich jako o przestarzałych, nieaktualnych czy wręcz żartobliwych formach języka. To nie wpływa pozytywnie na ich postrzeganie. Dodatkowo, w dalszym ciągu zarysowuje się mocne granice między językiem standardowym a lokalnymi wariantami, pomijając na przykład możliwość pozytywnego wpływu elementów gwary czy dialektu na standard.

Czy coś po prostu źle brzmi?

Oczywiście, każdy z nas może mieć swoje indywidualne preferencje dotyczące różnych rzeczy. Jedna osoba może lubić to, druga tamto. Jednak zdaniem socjolingwistów, nie bez znaczenia dla naszego podejścia do różnych form języka jest to, że w szkole uczy się na o zaletach standardu z równoczesnym podejściem do wariantów jako mniej wartościowych, niepoprawnych lub nawet brzydkich, ponieważ nie odpowiadają uczonemu w szkole standardowi. Dzieci w szkołach mogą nabywać przekonanie, że tylko ten standard jest akceptowalny. W efekcie, gdy słyszą lub spotykają się z regionalnymi wariantami języka, mogą odczuwać, że „to po prostu źle brzmi”, ponieważ różni się od tego, czego się nauczyli jako poprawnego i estetycznego. Nie bez powodu nie każdy element języka jest tak mocno stygmatyzowany społecznie jak to, na co zwracano nam uwagę w szkole. 

Labov i zróżnicowanie

Nie, norma wzorcowa nie jest jedyną piękną formą języka. Piękno języka jest subiektywnym odczuciem i może być dostrzegane w różnych wariantach języka, nie tylko w standardzie. Istnieje wiele odmian językowych, regionalnych wariantów, dialektów czy nawet mówienie potoczne, które mają swoje unikalne piękno i wartość estetyczną. Żaden wariant języka nie jest też gorszy ani lepszy niż pozostałe. One po prostu są inne. Dlatego warto to podkreślać: ocena piękna języka jest kwestią subiektywną i może różnić się w zależności od kontekstu kulturowego, osobistych preferencji i doświadczeń. Ważne jest, aby szanować różne formy wyrażania się, nawet jeśli akurat nie wpadają w nasze subiektywne preferencje. Tak samo jak nie powinno się oceniać kogoś po stroju, powinniśmy przestać oceniać się po czysto estetycznych elementach języka, bo, jak mówi Labov, zróżnicowanie jest nieodłącznym elementem języka.

Kim był William Labov?

William Labov to wpływowy lingwista znany ze swoich prac z zakresu socjolingwistyki, czyli nauki zajmującej się badaniem, jak język różni się i zmienia w grupach społecznych i kontekstach. Urodził się 4 grudnia 1927 roku w Rutherford, New Jersey, USA.

Labov jest szczególnie sławny ze swoich badań nad zmiennością językową i zmianami w języku angielskim w Stanach Zjednoczonych. Jednym z jego najbardziej znanych badań jest badanie na Martha’s Vineyard, przeprowadzone w latach 60. W tej pracy zbadał, w jaki sposób wzorce mowy miejscowych mieszkańców na Martha’s Vineyard były kształtowane przez ich postawy wobec zmieniającej się demografii wyspy i napływu turystów. Stwierdził, że pewne cechy językowe, takie jak wymowa samogłosek, były strategicznie wykorzystywane przez mieszkańców wyspy do podkreślania ich lokalnej tożsamości.

Kolejnym znaczącym wkładem Labova jest pojęcie prestiżu językowego i jego wpływ na zmiany językowe. Zauważył, że mówcy często modyfikują swoją mowę, aby dopasować się do wzorców językowych grup, które postrzegają jako posiadające wyższy status społeczny. To spostrzeżenie pomogło wyjaśnić, w jaki sposób zachodzą i rozprzestrzeniają się zmiany językowe w społeczeństwie.

Prace Labova położyły fundamenty pod badania socjolingwistyczne i miały wpływ na licznych następnych badaczy. Wprowadził metodyki zbierania i analizowania naturalnych danych językowych, często korzystając z wywiadów i nagrań, aby uchwycić, jak ludzie faktycznie mówią w codziennym życiu.

Napisał wiele na temat zmienności językowej i zmian językowych, a jego książki, takie jak Społeczna stratyfikacja języka angielskiego w Nowym Jorku [The Social Stratification of English in New York City] Zasady zmian językowych [Principles of Linguistic Change], są uważane za dzieła klasyczne w tej dziedzinie.

Badania Labova dostarczyły istotnych spostrzeżeń na temat zmienności językowej i zmian językowych, ale także miały implikacje dla zrozumienia szerszych dynamik społecznych i kulturowych. Jest uważany za pioniera w badaniach nad tym, jak język odzwierciedla i kształtuje tożsamość społeczną i zachowanie.

---