Hen, hen daleko – czyli o szwedzkim neutralnym zaimku osobowym

Czym jest „hen”?

Oczywisty jest fakt, że każdy język ewoluuje – jakieś słowa wychodzą z obiegu, a nowe są przez użytkowników tego języka przyswajane i z czasem stają się jego naturalną częścią. Nikogo nie dziwią nowinki leksykalne w postaci rzeczowników, czasowników, nawet przymiotników, ale bardzo rzadko pojawiają się w języku nowe zaimki. A jednak taka sytuacja miała miejsce w języku szwedzkim, gdzie obok zaimków osobowych han (on) i hon (ona) używa się trzeciego, neutralnego płciowo zaimka osobowego hen. Według Svensk Ordbok, czyli słownika języka szwedzkiego redagowanego przez Akademię Szwedzką, hen ma trzy zastosowania. Może być używany, gdy płeć opisywanej osoby nie ma znaczenia / jest nieznana lub jako zamiennik dla form han eller hon (on czy ona) / hon eller han (ona czy on), które według badań przeprowadzonych przez Wojahna wywołują przede wszystkim skojarzenia z męskością lub kobiecością (2011). Hen jest alternatywą dla osób, które identyfikują się jako agender, genderqueer lub nie-binarne i nie chcą być opisywane jako han czy hon. Chwila, chwila, ale jak dochodzi do tego, że w języku “pojawia się” nowy zaimek? 

Historia „hen”

Zaczęło się od sugestii. W 1966 na łamach Uppsala Nya Tidning pojawił się artykuł autorstwa Rolfa Dunåsa, w którym autor skarżył się, że zamiana generycznego han na zwrot han eller hon jest według niego niezgrabny (klumpig) i monotonny (tjatig). Zamiast tego, proponował użycie bezosobowego zaimka den (ono) lub “spacer po samogłoskowej szynie”: dwa kroki w przód od han i dwa kroki w tył od hon, lądując na hen z krótkim e. 

Z początkiem lat 2000 zaimek ten zaczął być szerzej używany w środowiskach feministycznych i LGBTQ+, ale dopiero 2012 został okrzyknięty rokiem hen. To właśnie wtedy Jesper Lundqvist wydał książkę dla dzieci Kivi och Monsterhund, gdzie zrezygnował z zaimków han/hon na rzecz hen. Publikacja ta wzbudziła ogromną kontrowersję, ale również podsyciła w Szwecji debatę na temat neutralnego i inkluzywnego języka. Już cztery lata później hen został uznany przez redakcję Språktidningen -miesięcznika o języku- za szeroko rozpowszechniony w języku szwedzkim. Wniosek ten został wyciągnięty na podstawie korpusowego badania prasy. Wynikło z niego, że w 2011 na każde hen przypadało 13 000 han/hon, natomiast w 2015 było to już zaledwie 179 i ta liczba cały czas maleje, mimo, że han i hon są wciąż o wiele częstsze. Wbrew początkowo sceptycznym postawom niektórych językoznawców do nowego zaimka, został on już w 2015 roku wpisany do Svenska Akademien ordlista över svenska språket (SAOL), czyli kolejnego słownika Akademii Szwedzkiej. Choć słowo normatywny jest bardzo rzadko używane w szwedzkiej debacie językowej, to można powiedzieć, że to właśnie SAOL jest najbardziej normatywnym ze szwedzkich słowników. Ówczesny redaktor naczelny SAOL, Sven-Göran Malmgren odnosił się wtedy tak do wpisania hen do słownika: 

Śledzimy ewolucję tego słowa od pięciu lat i nie jest to jednosezonowy trend, wręcz przeciwnie, hen to coraz bardziej powszechne słowo, które spełnia swoją określoną funkcję, więc nie ma powodu, aby go nie uwzględniać. 

Polityczny wymiar języka

Każdy Szwed, który używał nowego zaimka (szczególnie w piśmie) przyczynił się do jego popularyzacji i rozpowszechnienia, a w konsekwencji wpisania do słownika, nie była to zatem decyzja polityczna, ale demokratyczna.  

Nie zmieniła ona jednak nastawienia wielu przeciwników hen, którzy nawet do tej pory uważają go za przejaw “lewicowej indoktrynacji feministycznej”. Jak łatwo można się domyślić, debata dotycząca neutralnego płciowo zaimka jest niepozbawiona elementów politycznych. Jeszcze w 2014, Rada Języka Szwedzkiego wydała rekomendację, w której przestrzegała przed używaniem hen w tekstach pisanych z powodu prowokacyjnego charakteru tego słowa. Według Rady, pisanie hen wiązało się z jawnym zajmowaniem stanowiska politycznego, a argumentem przeciwko jego stosowaniu był fakt, że może on odwracać uwagę od tego co autor tekstu chciał przekazać. I ta rekomendacja jest również w pewnym sensie powielona w ósmym i najnowszym wydaniu poradnika Myndigheternas skrivregler (“Język urzędowy – zasady pisania”) redagowanego przez Radę, gdzie pojawia się zapis: “Ponieważ hen to nowe słowo, decyzję co do jego użycia powinna być podejmowana w każdym przypadku z osobna.”  

Anders Svensson, obecny redaktor naczelny Språktidningen pisał w 2019 roku, że hen stało się bronią w walce pomiędzy różnymi wartościami (i tym samym ugrupowaniami politycznymi). Powoływał się na badania przeprowadzone przez uniwersytet w Lund, z których wynikło, że wyborcy partii lewicowych, bądź centro-lewicowych mieli pozytywne nastawienie do nowego zaimka, podczas gdy najbardziej negatywne postawy do hen wyrażali wyborcy Szwedzkich Demokratów, populistycznej partii nacjonalistyczno-konserwatywnej. 

Język wpływ na rzeczywistość

Hen stało się w Szwecji kwestią symboliczną, przejawem szwedzkiej poprawności politycznej i  normkritik, czyli postawy mającej na celu uwidacznianie, krytykowanie i zmienianie struktur oraz norm społeczno-językowych, które ograniczają te jednostki, które nie mieszczą się w ramach tego co społeczeństwo uznaje za “normalne”. Badania przeprowadzone przez Tavits i Péreza (2019) potwierdzają, że zaimek hen ma rzeczywisty wpływ na opinię publiczną dotyczącą równości płci i mniejszości seksualnych. Dowiedli oni, że użycie neutralnego płciowo zaimka zmniejsza mentalne uprzedzenie jednostek i zwiększa istotność nie-mężczyzn, czyli kobiet i innych grup płciowych w umysłach tychże jednostek. W konsekwencji, hen ma również związek z poglądami politycznymi wyrażanymi przez jego użytkowników. Są to bowiem osoby, które są bardziej tolerancyjne względem osób ze środowisk LGBTQ+ i są one również za równością płci. 

Choć kwestia neutralnego zaimka dalej jest dla niektórych użytkowników języka szwedzkiego kwestią kontrowersyjną, to nie da się zaprzeczyć, że wszedł on już dawno do powszechnego użycia. Kiedy mając problemy z dostawą paczki przez kuriera w Szwecji, zapytałam w czacie, kiedy ON przyjedzie?! to otrzymałam odpowiedź, że hen jest jeszcze hen hen daleko i dzisiaj na pewno hen-a nie zobaczę. 

Autorka: Alicja Kiełpińska / ig @alicja.kielpinska

Chcesz zostać autorem / autorką? Napisz do nas!

Możesz też wesprzeć nas na Patronite: