Autorzy: Maria Bolek, Paweł Chról
W propagandowych przekazach Kremla rosyjską inwazję na Ukrainę motywuje się potrzebą ochrony języka rosyjskiego i ludności rosyjskojęzycznej w Ukrainie (automatycznie uznawanej przez Kreml za Rosjan). Tymczasem podczas inwazji, wojska Putina niszczą też miasta rosyjskojęzyczne, w tym miejsca kultury rosyjskojęzycznej. Wbrew propagandzie, posługiwanie się językiem rosyjskim nie musi oznaczać narodowości rosyjskiej lub chęci przynależności do Rosji. Podczas trwającej właśnie wojny rosyjskojęzyczni obywatele Ukrainy, którzy bronią swojego kraju, są również mordowani przez wojska rosyjskie. Mimo to, po rozpoczęciu inwazji w rosyjskiej gazecie RIA Nowosti ukazał się tekst mówiący o rozwiązaniu kwestii ukraińskiej i powrocie Ukrainy do Rosji.
W trakcie inwazji na Ukrainę, w Rosji organizowane są uroczystości z literą Z, hasłami i pieśniami poparcia dla rosyjskich żołnierzy. Według rosyjskiego ministra obrony gen. Szojgu „Z” oznacza „Za zwycięstwo”. W mediach popularne są kiczowate piosenki patriotyczne Olega Gazmanowa. W utworze „Сделано в СССР” wspomina potęgę carów oraz że jego krajem są terytoria ZSRR zawierające Ukrainę, Krym, Mołdawię, Białoruś, Kaukaz, Pribałtykę. Z kolei piosenka „Вперёд, Россия” głosi narrację tysiącletniej Rosji, która w obliczu zagrożenia powinna być monolitem jak stal („Rosja, Rosja – w tym słowie ogień i siła, płomień zwycięstwa… Powtarzamy: Naprzód Rosjo!”).
Historia
Ruś Kijowska została założona w IX wieku po zjednoczeniu plemion wschodniosłowiańskich. Po rozbiciu dzielnicowym, większość Księstw Ruskich na wiele wieków trafia pod panowanie Rzeczypospolitej (nazwa pierogów ruskich odnosi się właśnie do tej Rusi). Z kolei na północnym wschodzie Księstwo Moskiewskie (miasto powstałe dopiero ok. XII w., na długo po Kijowie) przekształca się w Rosję. Nazwa ta pojawiła się w wyniku przyjęcia przez państwo Moskiewskie nazwy Rosja (Россия wym. Rossija), która była średniogreckim tłumaczeniem słowa „Ruś” Ῥωσσία (Rhōssía) – towarzyszyła też temu zmiana . W 1547 roku despota Iwan Groźny ogłasza się carem Wszechrusi, a Moskwę „trzecim Rzymem“. Takie są korzenie rosyjskiego imperializmu.
(po śmierci Jarosława I w 1054 r.).
Język ruski
Nazwa języka ruskiego pochodzi od nazwy Rusi Kijowskiej. Język ruski pozostawał językiem urzędowym Wielkiego Księstwa Litewskiego (obok łaciny) aż do końca XVII wieku. Przekazanie południowych ziem ruskich z Wielkiego Księstwa Litewskiego do Królestwa Polskiego dodatkowo pogłębiło językowe różnice regionalne na północy (starobiałoruski) i na południu (staroukraiński). I tak, na bazie lokalnych dialektów (staro)ruskiego wyodrębniają się oddzielne języki: rosyjski, rusiński, białoruski, ukraiński. Już w XVw. odnotowuje się istotne różnice między tymi językami. Każdy z nich przebył inną drogę historycznego rozwoju. Z tego powodu każdy ma własne, charakterystyczne cechy (fonetyczne, leksykalne), które odróżniają je od innych.
Zawłaszczanie historii języków
Mimo to, w XIX wieku rosyjscy uczeni zaklasyfikowali te oddzielne język i ich historyczny wariant jako język „zachodnioruski”. Wprowadzenie tego pojęcia miało na celu zawłaszczenie ukraińskiego i białoruskiego dla celów konstruowanej wówczas historii języka rosyjskiego, przedstawianego przez rosyjską stronę jako zjawisko ciągłe, co najmniej od czasów Rusi Kijowskiej. W 1863 carska Rosja wydała cyrkularz wałujewski, w którym głoszono, że język ukraiński nie istnieje i jako „małoruski” jest jedynie „wiejskim dialektem” rosyjskiego (głosi to też dzisiaj Putin), prostym językiem. Nakazano używania „poprawnego rosyjskiego”, zakazano druku w ukraińskim. W 1876 car Aleksander II w ukazie emskim zabronił używania nazwy „Ukraina”, ze szkół usunięto książki po ukraińsku. Kreml do dziś podobnie postrzega ukraiński.
Ruski czy rosyjski?
Rosyjska narracja o nieprzerwanej ciągłości i nadrzędności języka rosyjskiego to w dużej mierze konkretne granie pojęciami. Po rosyjsku русский язык (russkij jazyk) to zarówno ruski, jak i rosyjski. Nie było tak jednak zawsze. Dopiero po rozbiorach w XVIII w. język российский (rossyjskij) przemianowano na pусский (ruskij), aby odzwierciedlić roszczenia Petersburga do całego politycznego i kulturalnego dziedzictwa Rusi Kijowskiej. W tym świetle pojęcie Западнорусский (zapadnorusskij), czyli zachodnioruski może budować wrażenie, że takie języki jak ukraiński czy białoruski rzeczywiście są jakimś wariantem rosyjskiego. Zmianę tę zaadaptowały języki takie jak słowacki i czeski (gdzie ruský znaczy rosyjski). Dawne rozróżnienie zachował język polski i ukraiński, gdzie ruski to руська мова (rus’ka mowa), język rosyjski to російська мова (rosijs’ka mowa) – od nazwy Россия. Zdaje się więc, że rozróżnienie: ruski czy rosyjski wciąż jest istotną kwestią, szczególnie w obliczu obecnej propagandy.
Faktyczna sytuacja językowa Ukrainy
Zgodnie z artykułem 10. Konstytucji Ukrainy, językiem państwowym w Ukrainie jest język ukraiński. Dalej czytamy, że Ukraina gwarantuje swobodny rozwój, używanie i ochronę języka rosyjskiego i innych języków mniejszości narodowych. Język ukraiński dominuje w środkowej, zachodniej i północno-wschodniej Ukrainie, rosyjski – w przemysłowych ośrodkach wschodniej i południowej Ukrainy oraz na Krymie. Jednakże, w Ukrainie, zwłaszcza na terenach mieszanych etnicznie, szeroko rozpowszechnione jest zjawisko wielojęzyczności. Sondaż przeprowadzony w 2010 roku wykazał, że 65% respondentów uważa język ukraiński za swój język ojczysty (рідна мова), a tylko 33% – rosyjski. To samo badanie wykazało też, że aż ok. 80% obywatel_ek deklaruje komunikatywną znajomość języka rosyjskiego. Należy nadmienić, że trzeba patrzeć na te dane krytycznie, ponieważ sytuacja w Ukrainie w ciągu ostatnich lat bardzo się zmieniła. Oprócz tych dwóch języków w Ukrainie wiele osób posługuje się mieszanką obu języków, czyli tzw. surżykiem.
Umacnianie ukraińskiego
16 stycznia 2022 w Ukrainie weszła w życie ustawa językowa, która wymaga, by wszystkie krajowe media drukowane były publikowane w języku urzędowym, ukraińskim. Zgodnie z jej założeniem, od połowy maja zarejestrowane w Ukrainie serwisy informacyjne muszą oferować co najmniej równoważną ukraińską wersję językową swoich artykułów. Ustawa ta nie zakazuje publikacji w języku rosyjskim, ale przewiduje, że równolegle musi być publikowana także wersja ukraińska o takim samym zasięgu i nakładzie. Mimo to, publikacja tej ustawy została wykorzystana przez putinowską propagandę, która głosi, że w Ukrainie język rosyjski jest dyskryminowany, a osoby rosyjskojęzyczne marginalizowane. Na poziomie indywidualnym odchodzenie od rosyjskiego nie wychodzi jednak z przymusu czy legislacji. Wielu Ukraińców samych przeszło na ukraiński w przeciągu ostatnich 20 lat (w tym Zelenskyj, który ukraińskiego używa od dwóch lat), co tylko nasiliło się po inwazji Rosji.
